Tijdmachine. De rol van tijd bij verandervraagstukken

Tijd en tijdsbeleving hebben een grote impact op veranderprocessen. Toch wordt dit vaak genegeerd in verandertrajecten. Hoe kan dat?

 

Een belangrijke verklaring hiervoor ligt in onze vastgeroeste aannames over tijd in onze maatschappij. Als we het over de tijd hebben, denken we al snel aan de klok. Dat is begrijpelijk, want de klok speelt een belangrijke rol in ons leven. Ons leven wordt gedomineerd door tikkende klokken, kalenders, hoeveelheid dagen in het jaar etc. De klok is echter een gecreëerd hulpmiddel. Sinds de oudheid maken mensen al klokken, maar wij wereldburgers hebben pas in 1884 een uniforme klok (de Greenwich tijd) aangenomen.

 

Het is een raar ding, de klok. Lineaire streepjes achter elkaar waarlangs, het liefst met atoomprecisie, wijzers ronddraaien. Klok en kalender gaan uit van een lijn die ergens begint (de oerknal) en dan rustig doortikt naar het nu om dan vervolgens door te tikken naar de toekomst. Dat is een kunstmatige en eendimensionale interpretatie van tijd.

 

Een aspect van verandering

Aristoteles zag tijd als slechts een aspect van verandering; hij definieerde tijd als de hoeveelheid opeenvolgende verandering. Volgens Aristoteles kon er dan ook geen ‘nu’ zijn omdat er dan ook een ‘voor’ en ‘na’ moet zijn. Het eerste ‘nu’ is dan ondenkbaar. Veel filosofen gaan er vanuit dat het ‘nu’ niet bestaat. De Grieken gaan uit van een toekomst die achter ons ligt. Omdat de toekomst achter ons ligt, kun je hem ook niet zien. Als hij voor je lag, zou je namelijk wel beter met je tijd omgaan. De toekomst duwt van achteren en het gewicht waarmee ze dat doet zijn de mogelijkheden die nog voor je in het verschiet liggen. Als je dit alles verwarrend vindt, dan illustreert dat hoe gewend je bent geraakt aan kloktijd als vaste grond onder je voeten.

 

Invloed van de klok

Het probleem van de klok is dat dit goedbedoelde hulpmiddel onze levens heeft overgenomen. De cadans van de atomisch afgestelde klok maakt dat elke tik in onze levens goed besteed moet zijn. We plamuren onze levens dicht met fantastische reizen, veel afspraken met vrienden en tussendoor nog snel een Yoga-les. We laten ons dus nogal beïnvloeden door de klok omdat die ons onbewust stimuleert om elke seconde van waarde te laten zijn. Ledigheid is des duivels oorkussen!

 

Deze manier van denken over tijd is niet wereldwijd hetzelfde, maar is in de Westerse kloosters ontstaan. Het waren de Benedictijnen die in de woeligheid van de val van het Romeinse rijk probeerden het bloedvergieten en de onzekerheid op te lossen door strikte regels en een dwingend tijdschema binnen de kloostermuren. De klok was niet enkel meer om de tijd bij te houden, de klok werd een manier om de activiteiten van mensen te stroomlijnen.

 

Instrumentele denken

Volgens de Frans filosoof Bergson verwordt de mens door middel van de klok tot een machinemens die enkel reageert op externe stimuli. Hij pleit juist voor de intuïtieve mens die zijn geheugen gebruikt waar het verleden in al zijn volheid ligt opgestapeld. Met het enkel volgen van de klok staat volgens hem onze persoonlijke vrijheid, zelfsturing en menselijkheid op het spel.

 

Dit instrumentele denken heeft ook in het bedrijfsleven zijn weg gevonden. In 1911 kwam Taylor in zijn onderzoek naar ‘tijd en beweging’ tot de conclusie dat opsplitsing van werk, standaardisatie, tijdgebonden werkpakketten en controle door werkopzichters (managers) de beste manier was om werk te organiseren. Daarmee wordt de mens gereduceerd tot een pion in de realisatie van een bedrijfsdoelstelling. Liever niet nadenken dus, de managers sturen wel.

 

Deze manier van denken is niet enkel van vorige eeuw. Ook in huidige managementtrends als lean management en operational excellence zit een dergelijke instrumentaliteit ingebakken – de mens die zo efficiënt mogelijk handelt met de tijd als meetlat. Zo schijnen er in de lean-kringen inmiddels zelfs wiskundige berekeningen te zijn om de benodigde tijd voor gedragsveranderingen te berekenen. In hoeverre verlies je als mens hier je zelfsturing?

 

Tijdsbeleving en veranderkunde

Deze manier van denken heeft ook zijn weg gevonden in de veranderkunde. De gehanteerde tijdsbeleving (bijvoorbeeld kloktijd) beïnvloedt de timing, de ritmiek, de snelheid en de aard van ontmoetingen in veranderprocessen, zoals projectgroepbijeenkomsten en zeepkistsessies. Het beïnvloedt het kader waarbinnen er georganiseerd en veranderd wordt. Het beïnvloedt ook de aard van gesprekken, het onderzoek naar het verleden en de tijd die voor vraagstukken genomen wordt.

 

De macht van de klok uit zich ook in het wel of niet toelaten van bepaalde denkbeelden tot een vraagstuk en kan hierdoor een verstroevende werking op veranderprocessen hebben. Ter illustratie, een veranderaar die kloktijd gebruikt, gaat er vaak van uit dat hij de tijd kan beïnvloeden. Hij is er gewend aan geraakt zichzelf te positioneren als tijdreiziger die vanuit een tijdmachine een nieuwe organisatierealiteit creëert. Dat hij in staat is om met een beperkte groep mensen in de tijdmachine het verleden te analyseren en realistische plannen voor de toekomst te kunnen maken om daar vervolgens naar toe te reizen. Dat hij veranderingen kan uitrollen – in de tijd weg kan zetten. De onderliggende aanname is dat tijdens het bedenken  van de nieuwe strategie, de tijd stilstaat; dat er ondertussen niks anders gebeurt. Het zet andere betrokkenen buiten spel tot op het moment dat de tijdreiziger uit de tijdmachine stapt.

 

Deze manier van werken zet niet aan tot creëren of tot leren, maar het zet aan tot uitvoeren, tot orders opvoeren. Het creatieproces heeft immers al plaats gevonden. Een dergelijke veranderopvatting kan ongewenste bijeffecten hebben, zoals afhaakgedrag van relevante betrokkenen of het niet aanboren van relevante kennis en ervaring voor het vraagstuk.

 

Spelen met tijd

Het is niet zozeer mijn overtuiging dat er altijd en overal door iedereen gecreëerd moet worden, maar het is in mijn beleving wel zo dat de tijd een bron van vernieuwing kan zijn daar waar veranderingen vastlopen. Je kunt in zulke gevallen spelen met tijd. Denk bijvoorbeeld aan een ‘pressure cooker’ om tot nieuwe ideeën te komen voor procesverbeteringen.

 

Hoe tikt de klok bij jouw verandervraagstuk? Gaat er een creërende of juist een verstoevende werking van uit?

De komende paar jaar ga ik in een promotieonderzoek aan de Vrije Universiteit te Amsterdam onder begeleiding van dr. Antonie van Nistelrooij en prof.dr. Marcel Veenswijk op zoek naar de manier waarop tijdsbeleving een veranderingsproces beïnvloedt en hoe je door middel van de inzichten rondom tijd, speling aan kunt brengen in verandervraagstukken. In de bovenstaande tekst zijn niet alle bronnen weergegeven, maar graag noem ik Joke Hermsen met ‘Stil de tijd’ en Barbara Adam met ‘Timewatch, the social analysis on time’ als belangrijke bronnen.