Ruimte voor vakmanschap en praktische wijsheid: hoe werkt dat in de rechtszaal

par: Erik Deen

Cette page n'est pas disponible en français - Vue en Néerlandais:

Is het vakmanschap als een rechter in New York, luisterend naar het verhaal van een overvaller, beslist om milder te straffen dan volgens de Amerikaanse wet kan worden voorgeschreven? Is het wijsheid? De dader, met een nog blanco strafblad, blijkt vlak voor zijn overval te zijn ontslagen. Wanhopig op zoek naar manieren om voor zijn gezin te zorgen, overvalt hij een taxichauffeur met een speelgoedpistool. De rechter beoordeelde (in het Engels past het werkwoord "to judge" zo mooi) dit geval op de eigen specifieke kenmerken van de zaak. Een lange gevangenisstraf zou in zijn ogen meer kwaad doen dan goed. Het gezin van de verdachte zou nog verder achterop raken, het risico op meer crimineel gedrag van deze man en wellicht ook andere gezinsleden zou groter worden. Zeker, de man kreeg straf maar de strafmaat werd passend gemaakt. In het boek "Practical Wisdom" van Barry Schwartz passeert een aantal ‘praktisch wijze’ rechters de revue.

Vakmanschap van rechters onder druk

Het vinden van een passende straf is werk voor vakmensen. Een rechter is een professional die in staat is zijn oordeel aan te passen aan specifieke zaken. En daar gaat vakmanschap en praktische wijsheid over. Die ruimte om te oordelen in plaats van protocollen te volgen, om het goede te doen in plaats van dat wat is voorgeschreven in regels en procedures. Die ruimte is Amerikaanse rechters de laatste decennia steeds verder afgenomen. In een steeds nauwer sluitend net van richtlijnen, minimumstraffen en uitvoeringwetten, dreigt rechtspraak in de VS de praktische wijsheid kwijt te raken. Funest voor de wijze beroepspraktijk stelt Schwartz: "...it is not only squeezing out the wise practitioners but also squeezing wisdom out of the practice."

De sfinx

Hoe is dat in Nederland? NRC Next van 3 april: een raadsheer van het Hof in Leeuwarden gaat in op de discussie van de afgelopen tijd over de persoon van de rechter. Wraking van rechters is veel in het nieuws; er zouden te vaak persoonlijke voorkeuren spelen bij rechtszaken. Van rechters wordt verwacht dat ze onpartijdig zijn. Betekent dat ook dat ze er vooral zijn om de regels, vastgelegd in wetten, toe te passen? Dat ze onpersoonlijk, rechtlijnig en kil, oordelen en rechtspreken? “Sfinxen van het recht”, kopt het artikel. De schrijver denkt er het zijne van. Hoe ervaart een Nederlandse rechter zijn beslissingsruimte in een klimaat waarin de politieke roep om strengere straffen ook steeds vaker klinkt?

Professionele ruimte in de Arnhemse rechtszaal

Op zoek naar de ruimte voor vakmanschap en praktische wijsheid in Nederlandse situaties zocht ik een strafrechter van het Arnhemse Hof op. Daar kon ik een aantal (relatief eenvoudige) zaken van deze rechter bijwonen. Wat zag ik aan professionele ruimte? Voor zover ik - als leek - de inhoud kan beoordelen, was die ruimte voor eigen afwegingen er zeker. Zo was er een verdachte die door een opeenstapeling van verkeersovertredingen het risico liep op een vrijheidsstraf. De man had een tijd lang veel zaken in zijn leven laten verslonzen maar was nu, naar eigen zeggen, weer terug aan het krabbelen richting het rechte pad. Net begonnen met een nieuwe baan had hij de kans om zijn leven weer op orde te krijgen. Als hij veroordeeld zou worden tot onvoorwaardelijk “zitten”, dan was die baan waarschijnlijk weg en daarmee zijn kans om snel terug te keren in het normale leven. De rechter legde een werkstraf op. Het equivalent van de vrijheidsstraf, uit te voeren in de weekenden. Dat deed de zaak en de man volgens hem het meest recht in dit geval.

Recht doen

“Recht doen,” zo vertelde hij me twee weken later,”is namelijk wat ik zie als mijn werk. Het maatschappelijk vereffenen van onrecht en vooral het helpen van de samenleving als geheel.” In zijn praktische wijsheid zocht en vond hij de ruimte om een passende, proportionele straf te vinden. "Want wat bereik je ermee als deze man zijn baan kwijtraakt? Ik schiet dan mijn doel voorbij en daarmee doe ik de samenleving uiteindelijk geen plezier!"

“Wat het belangrijkst is voor mij als rechter, is dat mensen in hun waarde worden gelaten. Laten zien dat je het individu en de situatie ziet, daar zit een belangrijk deel van mijn vakmanschap in. Als je dat lukt, krijg je bijna nooit gedoe, mensen accepteren dan veel makkelijker mijn oordeel". Dat vereist een vakkundige inschatting van deze zaak en een even vakkundige hantering van de strafmaat.

Opkomen voor de ruimte van het eigen vakmanschap

De Arnhemse raadsheer vertelt dat hij zich sterk maakt voor de ruimte van zijn vakmanschap. De roep om sneller oordelen en zwaarder straffen zetten zijn vak onder druk. Net als de nadruk op efficiency en daardoor toenemende tijdsdruk. “Maar ik claim ruimte voor mijn vak. En dat vraagt twee dingen: in eerste instantie moed om af en toe dwars te liggen maar daarnaast vraagt het ook het inhoudelijk vakmanschap om je soms wat dwarse keuzes tegenover jezelf en anderen overeind te kunnen houden.”

"Want als het je lukt om oog te hebben voor de zaak, zonder “soft” te worden, dan doe je je werk als rechter goed." En dan maakt het dus uit of je voor de rechter verschijnt of voor een sfinx.

Meer lezen?

> Barry Schwartz vertelt over practical wisdom in zijn TED talks, zoals deze.

> Eerder blogde ik over 'leidinggeven aan vakmanschap'