Wat zeggen ‘ze’ over leiderschap?
Samen de oceaan in kaart brengen
This page is not available in English - View in Dutch:
“Er wordt van je verwacht dat je vooral luistert naar je mensen én dat jij degene bent met een inspirerende eigen visie die daadkrachtig besluiten neemt… hoe gaat dat nou samen?”
Afgelopen week deden we met een groep leidinggevenden uit een universiteit een oefening om samen ‘de oceaan van leiderschap’ in kaart te brengen. Een krachtige werkvorm, door zijn eenvoud. De kern is dat je telkens opnieuw vraagt: wat zeggen ‘ze’ over leiderschap? En dat opschrijft. Het is een vraag die in eerste instantie wat vervreemdend werkt. ‘Ze? Wie zijn ze?’ Voor deze oefening maakt dat eigenlijk juist niet uit: ‘Wat hoor je om je heen over wat een goede leider is of wat deze zou moeten doen?’ Eenmaal opgewarmd, raakt de flip altijd snel vol: “een rolmodel zijn”, “inspireren”, “oog hebben voor unieke talenten van je mensen”…. Enzovoorts. De vervolgvraag is iets specifieker: ‘wat zeggen ‘ze’ over leiderschap binnen jullie organisatie? Komen er dan nog dingen boven die nog niet op de flap staan?’ Meestal is dat wel het geval. De derde vraag zoomt juist nog iets meer uit: ‘wat zeggen ‘ze’ over leiderschap in de media? Wat lees je in de krant, op sociale media of zie je op het journaal?’
Verhalen expliciteren
Zo’n volle flap met verhalen is soms even slikken. Een van de deelnemers van onze universiteitsgroep zei zelfs: “als je dit zo ziet, heb je eigenlijk toch geen zin meer om leidinggevende te zijn?” En: “hoe kun je dit nou allemaal doen? Er worden zulke tegengestelde dingen van je verwacht!”. De kunst is om te onderzoeken welke verhalen er eigenlijk te zien zijn, zonder direct tot een oplossing te hoeven komen. Vragen die daarbij helpen, zijn: Als je dit zo ziet, wat valt dan op? Welke mogelijke tegenstellingen zie je? Hoe werken de verhalen op je in? En bovenal, wat voor leider wil jij nu eigenlijk zijn? Waar stap je op in en wat laat je gaan?’ Die laatste vragen zijn belangrijk, want verhalend werken gaat vooral over het benadrukken van de autonomie en zelfregie van de mens.
Wat is water?
We leerden deze oefening van Zuid-Afrikaanse vakgenoot en narratieve coach Chené Swart. Om het belang ervan uit te leggen, begon ze met de volgende metafoor: een oudere vis zegt tegen een jongere vis: ‘Hoe is het water vandaag?’ Waarop de jongere vis verward vraagt: ‘Water? Wat is water?’
Net als de vissen zwemmen wij mensen ook in een oceaan van vanzelfsprekende verhalen (‘taken-for-granted beliefs and ideas’) die beïnvloeden wat wij ‘normaal’ vinden en wat wij denken en doen. Chené moedigt ons van harte aan om te proberen het water te ‘zien’ zodat we deze vanzelfsprekende verhalen kunnen onderzoeken of ‘deconstrueren’. Want hoewel grotendeels onzichtbaar en onbewust, onschuldig zijn deze verhalen niet. In de woorden van Chené: “This “water” is not innocent because it has huge implications for what is called for in a particular time when it comes to leadership and organizational work. Therefore, the meaning we make about our own identities, work, leadership, and organizations are informed by ideas and beliefs of the water we swim in” (Swart, 2016:22).
De oceaan verandert continu
Iedere keer dat je deze oefening doet zal er net iets anders op de flip-over komen te staan. Afhankelijk van de context waarin de groep ‘zwemt’ en welke verhalen daar de ronde doen over leiderschap. Tegelijkertijd zijn de verhalen niet alleen maar lokaal, maar is dit juist ook een manier om een aantal grotere verhalen of narratieven in de samenleving zichtbaar te maken. Ook deze kunnen echter veranderen. We deden dezelfde oefening een paar maanden eerder met leiders van hetzelfde programma en het was opvallend hoezeer de wereld en daarmee ook de verhalen in de tussenliggende periode weer veranderd waren. De herverkiezing en inauguratie van Trump, een kabinet vol bezuiningsplannen voor het Hoger Onderwijs…. Het onbewuste appèl op ‘de leider’ leek daarmee te veranderen: wees sterk en ga recht op je doel af, ten koste van anderen. Geef ‘mannelijk’ leiding. Het gesprek en de oceaanoefening raakte hier aan dieperliggende verhalen over gender, man/vrouw in de samenleving en het werd pijnlijk duidelijk dat het impact had op ‘wat ze momenteel zeggen over leiderschap’.
Ruimte om te kiezen
Het mooie van deze oefening is dat je je bewust wordt van de impliciete verhalen om je heen en hoe deze op jou en anderen inwerken – of je dat nou wilt of niet. Soms nodigen we mensen expliciet uit om precies over die vraag na te denken: ‘op welke manier werken deze verhalen in op jouw eigen verhaal? Wat is een moment waarop dit concreet tot uiting komt?’ Door al die stilzwijgende verhalen van buiten zichtbaar te maken en te onderzoeken hoe deze onbewust op je inwerken, ontstaat ook weer ruimte om te kiezen. Hoe wil ik me verhouden tot dit verhaal? Waarvoor kies ik?
Dit en meer leer je in de leergang Verhalen Veranderen die deze lente weer van start gaat. Deze blog is de tweede in de blogreeks die deze leergang aankondigt. Doe je ook mee?